Het VN-verdrag Handicap, voluit het Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (Engels: Convention on the Rights of Persons with Disabilities, CRPD) is een mensenrechtenverdrag dat de psychiatrie zoals wij die kennen, definitief zal veranderen. Het kan zelfs het einde betekenen van de biologische psychiatrie met haar mensenrechtenschendingen en de medicalisering (tot stoornis bestempelen) van de moeilijkheden die inherent aan het leven zijn. Wereldwijd hebben 1 op de 4 mensen een handicap. De kans is daarom groot dat de implementatie van deze VN-overeenkomst ingrijpende gevolgen heeft – is het niet voor direct voor uw rechten, dan toch voor de rechten van iemand die u persoonlijk kent.

Bij het woord 'handicap' denken we vaak aan mensen in een rolstoel of een geestelijke beperking. Het begrip gaat echter veel verder dan dat.

Onder het voorbehoud dat “handicap een evoluerend concept is”, rekent het VN-verdrag Handicap onder gehandicapten “personen met langdurige fysieke, mentale, intellectuele of zintuiglijke beperkingen die in wisselwerking met diverse belemmeringen hun volledige en daadwerkelijke deelname aan de samenleving op voet van gelijkheid met anderen kunnen belemmeren”. Tot gehandicapten behoren mensen met

• Lichamelijke handicaps (zoals mensen die zich in een rolstoel moeten verplaatsen of blind of doof zijn)
• Intellectuele handicaps (waarmee een verstandelijke beperking of leermoeilijkheden worden aangeduid zoals die door geboorteafwijkingen ontstaan.)
• Cognitieve handicaps (waarbij sprake is van bewuste intellectuele activiteit zoals denken, redeneren of onthouden zoals bij dementie.)
• Psychosociale handicaps (geestelijke beperkingen of psychische problemen).

De eerste drie categorieën hierboven zijn bekender dan de laatste (psychosociale handicaps). Die categorie verdient uitleg. In een gezamenlijk rapport definiëren het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten (OHCHR), het kantoor van de belangrijkste mensenrechtenfunctionaris van de Verenigde Naties, en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) mensen met psychosociale handicaps als “personen die, ongeacht hun zelfidentificatie, discriminatie en maatschappelijke belemmeringen ondervinden op grond van een feitelijke of vermeende diagnose van geestelijke gezondheid of subjectief leed. Deze term wil eerder een sociale dan een medische benadering van geestelijke gezondheidsproblemen en ervaringen weergeven, waarbij de nadruk wordt gelegd op de belemmeringen in houding en omgeving die hun gelijke deelname aan de samenleving beperken.” Met andere woorden, er is al sprake van een psychosociale handicap zodra iemand met psychische problemen in aanraking komt met een sociale omgeving die barrières opwerpt voor zijn gelijkwaardigheid met anderen.

Wat betekent dat praktisch? Eenieder met wat psychiaters een ‘geestelijke stoornis’ noemen, kan geclassificeerd worden als iemand met een psychosociale handicap. Het worden immers ‘stoornissen’ genoemd omdat ze voor de persoon barrières opwerpen die zijn kansen op een goede opleiding, werk, wonen en een huwelijk verminderen, om maar een paar aspecten van het leven te noemen. Hierdoor heeft hij of zij niet langer gelijke kansen en dat vormt een belemmering voor zijn rechten.

In hoofdstuk acht van De verborgen verschrikkingen van psychiatrie leest u uitgebreid over dit verdrag en de consequenties ervan. Hier vindt u echter al een paar aspecten ervan.

Het doel van het VN-verdrag Handicap is: “Het volledige genot door alle personen met een handicap van alle mensenrechten en fundamentele vrijheden op voet van gelijkheid te bevorderen, beschermen en waarborgen, en ook de eerbiediging van hun inherente waardigheid te bevorderen.” Anders dan een Verklaring, zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die juridisch niet bindend is maar wel politieke gevolgen kan hebben, is het VN-verdrag Handicap volgens het internationaal recht juridisch bindend. Met andere woorden, wanneer een land het verdrag ratificeert (officieel goedkeurt), verplicht het zich om de nationale wetgeving daaraan aan te passen. Zowel België (in 2009) als Nederland (in 2016) hebben het VN-Verdrag handicap geratificeerd.

Tot op heden wordt psychische problematiek vanuit het medische model benaderd. Dit model ziet een handicap als een gebrek, een ziekte of stoornis in het individu. Alleen medisch ingrijpen zou hieraan iets aan kunnen doen. Er bestaat zware kritiek op dit model omdat het iemand reduceert tot zijn of haar handicap, waarbij de handicap als het belangrijkste deel van het individu wordt gezien. Tegelijkertijd suggereert het dat hij of zij niet bij machte is er zelf iets aan te doen. Het medische model, met name de biologische benadering door de psychiatrie van ‘ziekte’ of ‘stoornis’, stigmatiseert. Daardoor kan het ervaringen en gevoelens van schaamte, schuld, hopeloosheid en verdriet, een onwil om hulp te zoeken of te aanvaarden, discriminatie en ontkenning van mensenrechten teweegbrengen. Bovendien constateerde de WHO dat “geweld, misbruik en dwang veel voorkomen in de geestelijke gezondheidszorg en aanverwante diensten over de hele wereld”. Onder de gegeven voorbeelden noemde de WHO geweld, verkrachting, agressieve taal en bedreigingen, vernedering en intimidatie, verwaarlozing, gedwongen opsluiting, behandeling zonder toestemming, zoals heimelijke medicatie door het verstoppen van pillen in voedsel, en isolatie en vastbinden.

Het VN-verdrag Handicap verwerpt het medische model en hanteert het mensenrechtenmodel in de benadering van mensen met een handicap. Hierdoor zijn deze niet langer louter objecten van liefdadigheid of medische behandeling met alle misbruik en schendingen van rechten van dien, maar volwaardige en gelijkwaardige leden van de samenleving die over hun rechten en waardigheid mogen, kunnen en moeten beschikken. Hierdoor zullen ook mensen met psychosociale handicaps niet langer medisch bezien worden, maar krijgen ze passende begeleiding waarbij hun rechten als mens vooropstaan. Niet een psychiater, maar zij zélf zullen beslissen wat voor hen het beste is.

Zoals hierboven is aangegeven, is een land na ratificatie verplicht de nationale wetgeving aan te passen. Ieder jaar moet over de implementatie van het verdrag worden gerapporteerd aan het Comité voor de rechten van personen met een handicap, de toezichthouder onder het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten. Voor de rapportage in Nederland is het College voor de Rechten van de Mens aangewezen. Deze instelling stuitte echter niet bepaald op medewerking. Ze signaleerde ofwel onwetendheid ofwel een onverschillige houding binnen de overheid en relevante instanties, waardoor een grote verandering nog even op zich laat wachten.

Er zijn echter nog andere aspecten die de implementatie van de volledige intentie van het VN-verdrag Handicap in de weg staat. Uit een brief van het College uit 2022 aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal blijkt dat dit mensenrechteninstituut niet de reikwijdte van het VN-verdrag Handicap begrijpt.  Bij het overwegen van niet-fysieke beperkingen beperkt College voor de Rechten van de Mens het verdrag tot mensen met intellectuele en cognitieve handicaps. Het sluit mensen met psychosociale handicaps – waarschijnlijk de grootste groep – uit. Daardoor zal de rapportage aan de toezichthouder onvolledig en inaccuraat zijn.

Bovendien heeft de WHO in de persoon van Tevfik Bedirhan Üstün iemand die het VN-verdrag Handicap ondermijnt. Deze Turkse psychiater heeft decennialang gewerkt aan een andere benadering van handicaps, een die stoelt op het medische model waarvan het VN-verdrag Handicap juist af wil. Het verdrag vormt een bedreiging voor Üstüns levenswerk en hij probeert het verdrag te dwarsbomen.

Het gebrek aan medewerking van de Nederlandse regering en betreffende ambtenaren, het onvolledige begrip van het College voor de Rechten van de Men  of de poging van psychiater Üstün vormen echter niet meer dan uitstel van executie, want het verdrag is bindend. Als de nood aan de man komt, kunnen de vereiste maatregelen via het Internationaal Gerechtshof in Den Haag worden afgedwongen.

Het zou echter fijn zijn als een gang naar de rechter overbodig zou blijken. Dit zou ten goede komen aan de rechten van mensen met een handicap, de reden waarom het verdrag in eerste instantie werd afgesloten.

Hoe dan ook, vanwege het bindende karakter zal het VN-verdrag Handicap de psychiatrie zoals wij die nu kennen, onvermijdelijk en voorgoed veranderen.